Świąteczne kolędowanie

Krótka historia kolędowania

Kolędowanie to jedna z najstarszych tradycji bożonarodzeniowych kultywowanych po dziś dzień. Wspólne śpiewanie zbliża do siebie oraz wprowadza podniosły, rodzinny nastrój. Śpiewanie kolęd w czasie wieczoru wigilijnego wprowadza niepowtarzalną, świąteczną atmosferę niosącą szczęście i radość. Jest to coś wyjątkowego, co sprawia, że ludzie, nawet ci z pozoru bardzo od siebie różni, dochodzą do zgody i łączą się w zgodnym uścisku w ten jeden, jedyny wieczór. Czy tak było od zawsze? Skąd tak naprawdę wywodzi się zwyczaj kolędowania?

Kolędowanie to głęboko zakorzeniony zwyczaj w polskiej tradycji obchodzenia Świąt Bożego Narodzenia. Być może zdziwi Cię fakt, że zwyczaj ten, podobnie jak wiele innych w polskich tradycji, jest pogański. Słowo „kolęda” pochodzi z pogańskiego Rzymu. To tam świętowano pierwszy dzień miesiąca śpiewając pieśni, odwiedzając znajomych, składając życzenia oraz organizując uczty. Następnie zwyczaj ten przeniesiony został na tereny słowiańskie i wzbogacono go o ofiarowywanie darów kolędnikom.

Co ciekawe, słowo kolęda zaczęło funkcjonować w swoim dzisiejszym znaczeniu dopiero w XVI wieku. Wcześniej bożonarodzeniowe pieśni były znane jako „rotuły”. W Polsce zwyczaj kolędowania pojawił się w XV wieku. Pierwsze kolędy były tłumaczone z języka łacińskiego i czeskiego. Dopiero przełom XVI i XVII obfitował w znaczny wzrost popularności bożonarodzeniowych pieśni. To właśnie wtedy powstały najstarsze polskie kolędy, takie jak: „Anioł pasterzom mówił”, „Lulajże Jezuniu”, „Przybieżeli do Betlejem”, „Jezus malusieńki” oraz „Gdy śliczna Panna”.

Najpiękniejsze polskie kolędy i ich historia

Poniżej przybliżamy historie powstania najbardziej popularnych, polskich kolęd oraz przypominamy ich treść.

Bóg się rodzi

Jedna z najpopularniejszych polskich kolęd, pierwotnie była zatytułowana „Pieśń o narodzeniu pańskim”. Pierwszy zapis pieśni pochodzi z 1792 r, a za jej autora uważa się poetę Franciszka Karpińskiego (1741-1825). Utwór został zawarty w zbiorze „Pieśni nabożnych”. Istnieją dwie teorie wyjaśniające pochodzenie muzyki. Jedna z nich mówi, że autorem jej jest Karol Kulpiński, inna teoria głosi, że jest to utwór ludowy. Kolęda wyróżnia się na tle innych pisanych ówcześnie pieśni. Wyjątkową uwagę zwraca jej podniosły, poważny charakter.

Kolęda w pierwotnej wersji była nieco krótsza. Autorem części słów, które dziś śpiewamy w czasie świąt, jest Gustaw Ehrenberg (1818-1895). W czasie Wiosny Ludów (1848) dopisał on wersy zachęcające do walki wyzwoleńczej. Autor znany był ze swojego wyjątkowego patriotyzmu i miłości do Polski. Poeta tęsknił za ojczyzną, ponieważ całe dojrzałe życie spędził na Syberii jako wygnaniec.

Bóg się rodzi, moc truchleje
Pan niebiosów obnażony
Ogień krzepnie, blask ciemnieje
Ma granice - Nieskończony
Wzgardzony - okryty chwałą
Śmiertelny król nad wiekami
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami

Cóż masz, niebo, nad ziemiany?
Bóg porzucił szczęście twoje
Wszedł między lud ukochany
Dzieląc z nim trudy i znoje
Niemało cierpiał, niemało
Żeśmy byli winni sami
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami

Podnieś rękę, boże Dziecię
Błogosław ojczyznę miłą
W dobrych radach, w dobrym bycie
Wspieraj jej siłę Swą siłą
Dom nasz i majętność całą
I wszystkie wioski z miastami
A Słowo Ciałem się stało
I mieszkało między nami

Lulajże Jezuniu

Tradycyjna polska kolęda, która należy do najstarszych bożonarodzeniowych pieśni. Jej powstanie szacuje się na drugą połowę XVII wieku. Niestety nie udało się ustalić, kto był jej autorem. Najwcześniejsza znaleziona wersja pieśni pochodzi z 1705 roku i przechowywana jest w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu. Pierwszy drukowany tekst kolędy został opublikowany w roku 1767.

Melodia kolędy, której najwcześniejszy zapis pochodzi z 1843 roku, była inspiracją dla wielu twórców. Wykorzystał ją m.in. Fryderyk Chopin w środkowej części Scherzo h-moll op.20. Co więcej, na melodię kolędy powstało wiele pieśni patriotycznych układanych w związku z aktualnymi wówczas wydarzeniami. Tak powstała m.in. legionowa wersja kolędy autorstwa Ludwika Markowskiego oraz przeróbka Kajetana Sawczuka, inspirowana strajkiem szkolnym we Wrześni.

Lulajże Jezuniu, moja Perełko,
Lulaj ulubione me Pieścidełko.
Lulajże Jezuniu, lulaj, że lulaj
A ty go matulu w płaczu utulaj

Zamknijże znużone płaczem powieczki,
Utulże zemdlone łkaniem usteczki.
Lulajże, Jezuniu...

Lulajże, piękniuchny nasz Aniołeczku.
Lulajże wdzięczniuchny świata Kwiateczku.
Lulajże, Jezuniu...

Lulajże, Różyczko najozdobniejsza,
Lulajże, Lilijko najprzyjemniejsza.
Lulajże, Jezuniu...

Dam ja Jezusowi słodkich jagódek
pójdę z nim w Matuli serca ogródek.
Lulajże, Jezuniu...

Dam ja Jezusowi z chlebem masełeka,
włożę ja kukiełkę w jego jasełka.
Lulajże, Jezuniu...

Cicha noc

To jedna z najbardziej popularnych kolęd na całym świecie. Do dziś przetłumaczono ją na 300 języków. W oryginale jest to kolęda niemiecka - „Stille Nacht”, która powstała w 1818 roku. Po raz pierwszy została odśpiewana w czasie pasterki w austrackim Oberndorf bei Salzburg i wówczas liczyła aż 7 zwrotek. Niestety do dziś zachowały się jedynie 4. Autorem słów kolędy był Joseph Mohr, a muzyka została skomponowana przez Franza Xavera Grubera. Polskie słowa kolędy „Cicha noc” pochodzą z 1930 r. a ich autorem jest Piotr Maszyński.

Cicha noc, święta noc,
Pokój niesie ludziom wszem,
A u żłóbka Matka Święta
Czuwa sama uśmiechnięta
Nad dzieciątka snem,
Nad dzieciątka snem.

Cicha noc, święta noc,
Pastuszkowie od swych trzód
Biegną wielce zadziwieni
Za anielskim głosem pieni
Gdzie się spełnił cud,
Gdzie się spełnił cud.

Cicha noc, święta noc,
Narodzony Boży Syn
Pan Wielkiego majestatu
Niesie dziś całemu światu
Odkupienie win,
Odkupienie win.

W żłobie leży

Za okres powstania kolędy przyjmuje się XVII wiek. Jej autorem, podobnie jak kolędy „Gdy się Chrystus rodzi” jest kaznodzieja Piotr Skarga. Pieśń bożonarodzeniowa śpiewana jest na melodię poloneza koronacyjnego Władysława IV Wazy.

W żłobie leży, któż pobieży
Kolędować małemu
Jezusowi Chrystusowi
Dziś nam narodzonemu
Pastuszkowie przybywajcie
Jemu wdzięcznie przygrywajcie
Jako Panu naszemu
Pastuszkowie przybywajcie
Jemu wdzięcznie przygrywajcie
Jako Panu naszemu

My zaś sami z piosneczami
Za wami pospieszymy
A takiego maleńkiego
Niech wszyscy zobaczymy
Jak ubogo narodzony
Płacze w stajni położony
Więc Go dziś ucieszymy
Jak ubogo narodzony
Płacze w stajni położony
Więc Go dziś ucieszymy

Anioł pasterzom mówił

Kolęda ta, mimo tego, że zalicza się ją do grupy najstarszych polskich kolęd, nie ma polskiego pochodzenia. Została przetłumaczona z łacińskiej pieśni „Dies est laetitiae” w XVI wieku. Pierwotnie istniał jedynie tekst kolędy, który zapisano w rękopisie kórnickim. Melodia do „Anioł pasterzom mówił” pojawiła się dopiero w  śpiewniku kościelnym księdza Mioduszewskiego, który został wydany w 1838 roku. To właśnie dzięki niemu kolęda zawdzięcza swoją popularność, ponieważ zbiór ten zawierał kanon polskich pieśni religijnych, również kolęd.

Anioł pasterzom mówił:
Chrystus się wam narodził
w Betlejem, nie bardzo podłym mieście.
Narodził się w ubóstwie
Pan wszego stworzenia.

Chcąc się dowiedzieć tego
poselstwa wesołego,
bieżeli do Betlejem skwapliwie.
Znależli dziecię w żłobie,
Maryję z Józefem.

Taki Pan chwały wielkiej,
uniżyl się Wysoki,
pałacu kosztownego żadnego
nie miał zbudowanego
Pan wszego stworzenia.

O dziwne narodzenie,
nigdy niewysławione !
Poczęła Panna Syna w czystości,
porodziła w całości
Panieństwa swojego.

Już się ono spełniło,
co pod figurą było:
Aarona różdżka ona zielona
stała się nam kwitnąca
i owoc rodząca.

Przybieżeli do Betlejem

Kolejna polska kolęda, która jest jedną z najstarszych. Pochodzi bowiem z XVII wieku. Przez ponad 300 lat przechodziła wiele lat, a swoją obecną formę przybrała dopiero w drugiej połowie XIX wieku. Liczne zmiany, jakich dokonano w tekście utworu, uniemożliwiają jednoznaczne wskazanie autora kolędy. Pierwotny jej tekst znacząco różni się od tego znanego współcześnie i jest zachowany jedynie w kilku egzemplarzach.

Przybieżeli do Betlejem pasterze,
Grając skocznie Dzieciąteczku na lirze.

Chwała na wysokości,
chwała na wysokości,
a pokój na ziemi.

Oddawali swe ukłony w pokorze
Tobie z serca ochotnego, o Boże!

Chwała na wysokości...

Anioł Pański sam ogłosił te dziwy,
Których oni nie słyszeli, jak żywi.

Chwała na wysokości...

Dziwili się napowietrznej muzyce
i myśleli, co to będzie za Dziecię?

Chwała na wysokości ...

Oto mu się wół i osioł kłaniają,
Trzej królowie podarunki oddają.

Chwała na wysokości...

I anieli gromadą pilnują
Panna czysta wraz z Józefem pilnują

Chwała na wysokości...

Jezus malusieńki

Pochodzenia i okresu powstania tej kolędy nie można ustalić dokładnie. Szacuje się, że bożonarodzeniowa pieśń pochodzi z XVIII wieku, a charakterystyczna melodia, która posiada cechy kujawiaka sugeruje, że kolęda powstała na Kujawach. Pieśń ta była wyjątkowo popularna w zakonach żeńskich, dlatego to właśnie w rękopisie sióstr karmelitanek z Krakowa z XVIII wieku odnaleziono jej pierwszy zapis. Sama kolęda znacznie różni się od typowych pieśni ludowych śpiewanych w tym okresie. Jest wyjątkowo nostalgiczna i smutna - zwraca szczególną uwagę na ubóstwo i złe warunki, jakie panowały w miejscu urodzenia Jezusa.

Jezus malusieńki leży wśród stajenki
Płacze z zimna nie dała mu matula sukienki.
Płacze z zimna nie dała mu matula sukienki.

Bo uboga była, rąbek z głowy zdjęła,
w który Dziecię owinąwszy, siankiem Je okryła
w który Dziecię owinąwszy, siankiem Je okryła

Nie ma kolebeczki, ani poduszeczki,
We żłobie Mu położyła siana pod główeczki.
We żłobie Mu położyła siana pod główeczki.

Dziecina się kwili, Matuleńka lili
w nóżki zimno, żłobek twardy, stajenka się chyli
w nóżki zimno, żłobek twardy, stajenka się chyli

Matusia truchleje, serdeczne łzy leje
O mój Synu, wola Twoja, nie moja się dzieje.
O mój Synu, wola Twoja, nie moja się dzieje.

Dzisiaj w Betlejem

Najstarsza wzmianka o tej kolędzie pochodzi z roku 1878, jednak nie wiadomo kiedy dokładnie powstała, ani kto jest jej autorem. Pierwszy raz jej tekst pojawił się w śpiewniku ks. Siedleckiego. Kolęda ma swoje odpowiedniki również w języku ukraińskim i białoruskim.

Dzisiaj w Betlejem, dzisiaj w Betlejem
Wesoła nowina:
Że Panna Czysta, że Panna Czysta
Porodziła syna!
Chrystus się rodzi, nas oswobodzi!
Anieli grają, króle witają,
Pasterze śpiewają, bydlęta klękają-
Cuda, cuda ogłaszają!

Maryja Panna, Maryja Panna
Dzieciątko piastuje;
I Józef stary, i Józef stary
Ono pielęgnuje.
Chrystus się rodzi...

I trzej królowie, i trzej królowie
Od wschodu przybyli;
I dary Panu, i dary Panu
Kosztowne złożyli.
Chrystus się rodzi...

Gdy śliczna Panna

Kolejna polska kolęda, która była szczególnie popularna w klasztorach żeńskich. Melodię do niej zapisano w rękopisach karmelitańskich oraz franciszkańskich. Kolęda pochodzi z XVIII wieku, a jej autor pozostaje nieznany. Jej pierwotny tytuł był nieco inny, brzmiał: „Panna Najświętsza Synaczka swego najmilszego uprzejmie śpiewając lula”

Gdy śliczna Panna Syna kołysała,
Z wielkim weselem tak Jemu śpiewała:
Li li li li laj, moje Dzieciąteczko,
Li li li li laj, śliczne Paniąteczko.

Wszystko stworzenie śpiewaj Panu swemu,
Pomóż radości wielkiej sercu memu:
Li li li li laj, wielki królewiczu,
Li li li li laj, niebieski dziedzicu.

Sypcie się z nieba liczni aniołowie,
Śpiewajcie Panu niebiescy duchowie:
Li li li li laj, mój wonny kwiateczku,
Li li li li laj, w ubogim żłóbeczku.

Nic mi nie mówisz, o kochanie moje!
Przecież pojmuję w sercu słowa Twoje!
Li li li li laj, o Boże Wcielony!
Li li li li laj, nigdy niezmierzony.

Kolęda - symbol polskich świąt

Kolędy były obecne w polskiej tradycji obchodzenia świąt niemal od zawsze. Szczególnie współcześnie ich znaczenie jest bardzo symboliczne i każdemu słowo „kolęda” od razu przywodzi na myśl ciepło rodzinnego domu i świąteczną atmosferę. Kolędowanie nierozerwalnie łączy się ze wszystkimi świątecznymi emocjami i wspomnieniami z dzieciństwa. Zwykle to właśnie te wspomnienia są najpiękniejsze i najbardziej wolne od zła i wszelkich przykrości, dlatego tak głęboko zapadają w pamięć i zostają z nami na długo. Wraz z nimi w świadomości zachowuje się również piękny zwyczaj kolędowania, który jest żywy po dziś dzień.

Świąteczne kolędowanie - najczęściej zadawane pytania

1. Zawsze z niecierpliwością czekam na okres świąt i czas, kiedy w końcu będzie można śpiewać kolędy. Moje wnuki uwielbiają kolędować i najchętniej robiłyby to przez cały rok. Wiem jednak, że nie powinno się śpiewać kolęd poza okresem świąt. Od którego dnia grudnia jest to dozwolone?

   Zgodnie z zasadami Kościoła katolickiego, kolędy można śpiewać od mszy świętej o północy w święta Bożego Narodzenia (tradycyjna pasterka) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela przypadająca po 6 stycznia). W polskiej tradycji jednak dopuszcza się śpiewanie kolęd aż do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego).

2. Co roku w okresie świątecznym oprócz pięknych kolęd, dzieci na jasełkach śpiewają również inne pieśni o narodzeniu Jezusa, które są równe piękne. Dlaczego nie śpiewa się ich w kościołach i rzadko kiedy również przy stołach w dniu Wigilii?

   Kolęda to utwór sakralny, który niesie ze sobą treść teologiczną. To właśnie dlatego tylko ten rodzaj pieśni bożonarodzeniowych jest spotykany w kościołach. Piosenki, które dzieci śpiewają w czasie jasełek, to zapewne pastorałki. Są to bardziej nowoczesne utwory ludowe, których tematyka nawiązuje do świąt Bożego Narodzenia. Pastorałką można zatem nazwać każdą piosenkę, która związana jest z tym tematem, a jak wiadomo, nie każdy taki utwór mieści się w normach pieśni sakralnej.

3. Moja wnuczka bardzo lubi śpiewać kolędy i jak tylko spadnie pierwszy śnieg, zaczyna to robić. Niestety zwykle kolędy po dwóch tygodniach śpiewania już jej się nudzą i później odmawia wspólnego kolędowania w czasie świąt. Czy mogę oduczyć ją śpiewania kolęd na początku grudnia, czy lepiej tego nie robić?

   Pomysły dzieci zmieniają się jak w kalejdoskopie i zapewne wnuczka przestanie to robić sama z siebie w tym lub kolejnym roku. Jeśli jednak nie chcesz, by magia świąt trwała nie w tym okresie co trzeba, spróbuj zająć wnuczkę innymi zimowymi piosenkami, które będzie mogła śpiewać w zastępstwie. Być może ich nie zna i dlatego jedynymi utworami, które kojarzą jej się z zimą, są właśnie kolędy.